IRULEGIKO MULTZOA
Arkeologia- eta arkitektonika-ondarea
Irulegiko Multzoa Kultura Intereseko Ondasun izendatu zen 2023ko apirilaren 26an.
Irulegi mendiaren tontorrean, XII. mendeko gaztelua bisita dezakegu. Bertatik Iruñerriko ikuspegi ederrez goza daitekeen kokapen estrategikoan dago. 2018an, Gazteluaren indusketa eta finkapena amaitu ondoren, Burdin Aroko baskoien herrixka induskatzen hasi ziren. 2021ean Irulegiko Eskua aurkitu izana mugarri izan zen arkeologian eta euskararen jatorriari buruz gehiago jakiteko aurkikuntza aparta. Brontzezko pieza bat da, 2.100 urte ditu, esku formakoa, eta atzealdean testu bat du, paleohispaniar sistema grafiko batean idatzia, “euskal sistema grafikoa” izenekoa, euskararen aurrekoa.
Duela 2.000 urte baino gehiagoko euskal kokalekua eta gizarteak hobeto ulertzeko asmoz, Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologo talde batek aztarnategia induskatzen jarraitzen du urtero.
Oregano-belardien gainean uztailean zehar hegan ikusi ahal izango den Phengaris arion izeneko ilargi-tximeleta inurritegiaren populazio bat dago multzoan, bertako larbak elikatzen dituen landarea baita.
Irulegiko multzoa ia 900 metroko altueran dago, mendiko bidezidor batetik oinez sartu behar da eta Irulegiko aparkalekutik dagoen desnibela, Ilundainen, 300 metro ingurukoa da. Ibilbidean ez dago ez iturririk ez komunik eta, oraingoz, ezta aparkalekuan ere; hori da hondakinak biltzeko edukiontziak dauden ibilbideko leku bakarra. Gomendagarria da ura eta oinetako erosoak eramatea.
Aztarnategira iristeko, Irulegiko aparkalekuan hasten diren oinezko bi ibilbide erabil daitezke. Ia 2 kilometroko ibilbide laburra eta 3900 metro inguruko ibilbide luzea. Bide horiez gain, gune arkeologikoa bisitatu ondoren, Ilundaineraino jaisteko aukera eskaintzen da, Lakidainetik igarotzen den 2,5 kilometro pasatxoko hirugarren itzuli-ibilbide baten bidez.
Ibilbide laburra Aezkoako Milagroko Errege Abelbidetik igarotzen da, Nafarroako Fauna Basatia Berreskuratzeko Zentrotik igaro eta Idoateko potxetik igotzen da.
Ibilbide Luzea Berreskuratze Zentrotik ere igarotzen da, baina, ondoren, bide horrek Baso Biziduna, Graellsia tximeletaren mikroerreserba eta ibilbidearen amaierara arteko bidezidor malkartsuago bat zeharkatzen ditu.