Irulegiko Multzoa Kultura Intereseko Ondasun izendatu zen 2023ko apirilaren 26an.
GAZTELUA
Irulegi mendiaren tontorrean, XII. mendeko gaztelua bisita dezakegu. Kokapen estrategikoan dago eta bertatik Iruñerriko ikuspegi ederrez goza daiteke. Nafarroako Erresumako Erdi Aroko gazteluen adibide nabarmenetako bat da, izena eman zion mendiaren tontorrean dagoena (Irulegi edo Lakidaingo haitza). Gaztelua inguruko lurraldea babesteko eta kontrolatzeko eraiki zen. Ordutik, XV. mendearen amaierara arte etengabeko okupazioa izan zuen. Arkitekturaren bilakaerari dagokionez, jatorriz Omenaldiaren Dorre pentagonala nabarmentzen da brankan. XIV. mendearen bigarren erdian birmoldaketa bat egin zioten, eta gaztelua eraldatu egin zuten. Oinplano angeluzuzena eman zioten, bost dorretxo zirkular zituen izkinetan, eta harresien ondoko gelen barne-banaketa aldatu zuen. Azkenik, gaztelua Errege Ordenak garbitu zuen 1494an.
ERROMATARREN AURREKO HERRIXKA GOTORTUA
Aranguren Ibarreko Udalak aspalditik sustatzen ditu ikerketa arkeologikoak Irulegiko mendian, Nafarroako Gobernuaren eta Aranzadi Zientzia Elkartearen laguntzarekin. 2020ko kanpaina arrakasta arkeologiko eta mediatiko handiarekin amaitu zen.
Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologia talde bat Irulegin, Aranguren Ibarrean, lanean ari da, erromatarren aurreko garaiko eguneroko bizimoduaren eta populazioaren xehetasunak ezagutzeko. Aurretik, eta bi urtez, teknika geofisikoak aplikatu ziren, lurpean ezkutatutako eraikuntzen egiturak ezagutzeko. Miaketa horiek eta ‘in situ’ egindako dastatze arkeologikoek Burdin Aroko herrixka baskoi bat Irulegiko Gazteluaren ondoan zegoela egiaztatu zuten.
_
IRULEGIKO ESKUA – ‘SORIONEKU’
Arangurengo Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren laguntzari esker, Aranzadi Zientzia Elkartea buru duen eta 2017tik hainbeste inbertitu den ikerketak fruituak eman zituen. Aurkikuntza Irulegiko herrixkako indusketetan lortu zen. Brontzezko xafla bat da, esku baten silueta duena eta hainbat idazki grabatuta dituena. Eskua 2021eko ekainaren 18an aurkitu zen, baina bertan idatzita dauden hitzak ez ziren hurrengo urteko urtarrilera arte aurkitu, garbiketa eta zaharberritze lanak hastean.
“Irulegiko eskua” izenez jada ezagutzen dena aurkezten dizkigun bost hitzetatik ‘sorioneku’ (zorionekoa) lehena da. Brontzezko plakaren mutur baten erdian zulo bat dago, etxe baten sarreran etxea babesteko erritu gisa zintzilikatzeko diseinatua izan zela adierazten diguna. Ohitura nahiko arrunta da eta ondorengo mendeetan eguzkilorea bezalako elementuekin iraun zuen.
Pieza K.a. I. mendearen lehen herenean datatua izan da eta horrek erreakzio zurrunbiloa eragin du, euskaraz idatzitako dokumenturik zaharrena eta luzeena bihurtu baita. Horrek erromatarrak iritsi aurretik ere baskoien alfabetizazioa eta idazkeraren erabilera argi uzten du .
Gaur egun, Irulegiren Eskua deritzona Nafarroako Museoko Historiaurreko aretoan dago.
Indusketa hauetan dokumentatu dira Burdin Aroko bizitoki-egitura baten hondakinak (etxea), harrizko eta adobezko hormak, zeramikazko ontziak, harrizko errotak, eta baita garaian kontsumitzen ziren animalien hondakinak ere (K.a. VIII. mendetik I. mendera). Hiri-bilbearen plangintzak herriguneko eraikuntza desberdinak erakusten ditu. Horrek eta barruan aurkitutako aztarnen kontserbazio bikainak aukera ematen dute habitat kontzentratu eta gotortu horietan bizi ziren gizarteak sakon ikertzeko.
Giza-hondarrak
Arkeologia-taldeko zuzendarien arreta erakarri duen aurkikuntza bat jaiotza-inguruko pertsona baten aztarnak agertzea izan da (jaio baino lehentxeago, 36 aste inguruko haurdunaldia). Etxe baten barruko lurrean lurperatu zuten, eta, bere usteen arabera, babesleku bat izango zen, leku sakratu eta aldi berean pribatu bat, ez baitzen nekropoli batean erraustua izateko adinera iritsi, komunitateko gainerako kideekin egin ohi zuten bezala. Ehorzketa berezi honen hezurrak aztertzen ari dira Francisco Etxeberria doktorea eta Lourdes Herrasti, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaileak.
Gainera, 6 metroko zabalerako harresi gisa dokumentatutako laginketa arkeologikoak egin dira harresietan. Informazio horrekin guztiarekin, Aranzadiko arkeologia-taldeak uste du herrixka gotortu horrek (herrigunea, abeltzaintza- eta nekazaritza-funtzioko esparruak, harresiak eta abar barne) 10 hektarea inguruko gehieneko azalera izan dezakeela, eta babes handia izan dezakeela neurri handiko defentsa artifizialekin.
Erromatarren aurreko aztarnategia
Prozesu gatazkatsuak eta erromanizazioaren etorrerak ekarri zuen ezegonkortasuna ulertzeko funtsezko beste pieza bat herrixkaren zati bat nahita suntsitu izanaren ebidentzia izan da; izan ere, nahita eragindako su-hondarrak aurkitu dira bizitegi-eraikinaren barruan. Horrek guztiak agerian uzten du Irulegi fase kronologiko zabalak hartzen dituen aztarnategia dela, eta, horregatik, erreferentziazkoa izango dela Iruñerriaren bilakaera historikoa ezagutzeko. Era berean, laginak bildu dira laborategirako, duela 2700 urteko herrixka horretatik gertu dagoen ingurumena, ingurune horretan izandako aldaketak eta bertako biztanleek utzitako aztarna ezagutzeko. Hondeaketaren zuzendariaren hitzetan, “Irulegiko hedadura eta hiri-garapena garrantzitsua da Pirinio aurreko arroen Nafarroako finkatze-ereduak ulertzeko, Ebro haranaren eta mendialdearen arteko lotura baita itxuraz”. Aranguren Ibarreko Udalak, Nafarroako Gobernuaren laguntzarekin, gune horretan 2007. urteaz geroztik egin diren jarduera arkeologiko guztiak sustatu ditu. Urte hauetan, Irulegiko gaztelua induskatu eta musealizatu da (XI-XV. d. C.), Erdi Arokoa. Oraingo honetan, udal honek historiaurreko aztarnategi honen arkeologia-lanak sustatzen ditu. Manolo Romero alkateak gogorarazi duenez, “Irulegi gure iragana ikertzeko eta musealizatzeko eredu bihurtu da. Gaur egun ehunka dira gaztelura joaten diren pertsonak, batez ere asteburuetan bisitatzen duten familia taldeak. Orain, aurkikuntza garrantzitsu horiekin, Aranguren Ibarra Iruñerriko aisialdi berde eta kulturalaren erreferente nagusienetako bat bihurtu da “. Aztarnategia, gainera, UPV/EHUk finantzatutako Burdin Aroari buruzko doktorego-tesi baten kasua da, Burgosko Unibertsitateko eta CENIEHko (Giza Eboluzioari buruzko Ikerketa Zentro Nazionala) ikertzaileekin lankidetzan.
2023ko uztailetik aurrera, parking bat jarri da Ilundainen, Baserri-Eskolaren aurrean, bertatik Irulegiko aztarnategi eta gazteluraino igo daiteke. Zure plaza erreserbatzeko,...
Babestutako eremua ez da gaztelua bakarrik, eraikinaren azpian dagoen eta aurkikuntza arkeologiko garrantzitsuak egin diren kastroa eta aurreastroa ere hartzen ditu. Azaroan,...
Aranguren Ibarreko Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren laguntzari esker, Aranzadi Zientzia Elkartearen ikerketak, 2017tik hainbeste laguntza jaso duenak, fruituak eman ditu. A...
ILUNDAINGO APARKALEKUA
Ilundaingo aparkalekutik, Etxalde Eskolaren paretik, Irulegi mendian dauden aztarnategia eta gaztelua bisitatzera igo daiteke.
Aparkalekuak 150 autoko edukiera du (eskuinera sartuta) eta 5 autobusekoa (ezkerrera sartuta). Ordutegia 08.00etatik 21.00etara da, eta joan aurretik plaza erreserbatzea eta okupazioa kontsultatzea gomendatzen da. Informazio gehiago: aranguren@aranguren.es eta 948 244 946 (astelehenetik ostiralera, 09.00etatik 14.00etara).
